SYSTEM SĄDOWNICZY I PRAWNY ...

SYSTEM SĄDOWNICZY I PRAWNY SUMERÓW, ANTROPOLOGIA SĄDOWA, Antropologia sądowa(1)

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
1
System sądowniczy i prawny Sumerów
Jeśli chodzi o początki systemu prawnego Sumerów plasują się u zarania ich cywilizacji,
to jest około czterech tys. lat p.n.e. Przypuszcza się, że w pierwszej fazie rozwoju cywilizacji
dochodziło do licznych sporów o ziemię i jej posiadanie [oraz związaną z tym możliwość
uprawy] oraz o dostęp do wody, a w szczególności kanałów nawadniających. Komórkami
organizacyjnymi sumeryjskiej społeczności były klany- te powstały w dość naturalny sposób
z połączenia kilku rodzin po to by posiadany majątek nie uległ rozdrobnieniu oraz by łatwiej
było bronić swoich pól czy prawa dostępu do kanału. Niewątpliwie taka sytuacja była dosyć
kłopotliwa jeśli chodzi o sprawne zarządzanie państwem [lub okręgiem-
qannu
pozostającym
pod jurysdykcją władz miasta]. Im liczniejsze były klany i im większa ich siła, tym większe
kłopoty sprawiała pokojowa koegzystencja- pojawił się problem odgórnego i nienaruszalnego
przez klany stanowienia prawa. Prawdopodobnie sytuacja poważnego naruszenia stabilności
w społeczeństwie była punktem wyjściowym do powstania kodeksów prawnych. Jeśli chodzi
o te zbiory przepisów to zaznaczyć należy możliwość rozróżnienia źródeł praw: jedne z nich
wywodziły się bezpośrednio z tekstów religijnych i powiązane były najczęściej z życiem
codziennym Sumerów, drugie zaś- szczególnie dotyczące spraw takich jak : kupno, sprzedaż,
pożyczka czy zamążpójście sankcjonowane były instytucją króla i można by je nazwać
„cywilnymi”. Jakkolwiek zbiory praw ulegały szybkiej rozbudowie, nie nastąpił ich podział
na zasadzie kodyfikowania w zależności od ich charakteru, co oznacza, że wszystkie
funkcjonowały w jednolitym tekście.
Należałoby zatem powiedzieć coś o wspomnianych przeze mnie kodeksach będących w
zasadzie- obok rozwiniętego systemu sądowniczego- szczytowym osiągnięciem
sumeryjskiego prawodawstwa. Osiągnięciem tym ważniejszym, że wielokrotnie
zapożyczanym i adaptowanym do swoich potrzeb przez okoliczne ludy i plemiona
[doskonałym tego przykładem może być Dekalog, prawdopodobnie sporządzony przez
Abrahama]. Wielu ludzi uważa, że jedynie kodeks praw Hammurabiego (ok. 1728-1686
p.n.e.) był sumeryjskim zbiorem praw - stela tego króla została odkopana w 1902 roku w
ruinach Suzy. Późniejsze badana wykazały jednak, że Hammurabi nie był jednak wielkim
reformatorem a jedynie jednym z wielu reformatorów „uwspółcześniających” systemy już
istniejące. Około dwunastu lat po odkryciu wspomnianej steli ekspedycja archeologiczna
natrafiła na szczątki starszego, napisanego w języku sumeryjskim zbioru praw a mianowicie
Kodeks króla Lipit-Isztar współcześnie datowany na 1868 rok p.n.e., w którym król pisze, iż
“ustanowił sprawiedliwość w Sumerze i Akkadzie w zgodzie ze słowem Enlila”
, zachował
się w niewielkim stopniu- udało się odczytać jedynie dziewięć praw odnoszących się głownie
do odszkodowań za krzywdy wyrządzone ludziom i zwierzętom gospodarczym. W roku 1948
w Esznunnie znaleziono jeszcze starszy, napisany po akkadzku
kodeks praw, zaś w roku
1
Tłumaczenie autora, cały kodeks Lipit-Isztar dostępny w języku angielskim na stronie internetowej:
2
używam formy „akkadzki” a nie „akadyjski” powołując się na Roberta Stillera, który w swoim wstępie do
„Gilgamesza” [Gilgamesz, PWN, Warszawa 1980] powołując się na normy słowotwórcze wykazuje nietrafność
słowa „akadyjski” sugerującego istnienie Akadi.
  2
1952 odnaleziono Kodeks króla Urnammu. Jest to najstarszy z dotychczas znalezionych
kodeksów datowany na lata 2065-2046 p.n.e., zaś z analizy tekstu wynika, że kodeks Lipit-
Isztara był jego rozwinięciem [podobnie było zresztą z kodeksem Hammurabiego]
. Bardzo
ważnym i charakterystycznym wyznacznikiem prawodawstwa Sumerów występującym w
kodeksie Urnammu
„który sprawiedliwości dała zajaśnieć”
jest brak
lex talionis
- prawa
odwetu. Biblijna zasada „oko za oko, ząb za ząb” była im zupełnie obca- wprowadza ja
dopiero Hammurabi, a przejmują hebrajscy prorocy tworząc Dekalog, który za
pośrednictwem Jezusa z Nazaretu i jego uczniów zaszczepiony zostaje na kontynencie
europejskim.
Należy zaznaczyć, że podobieństwo występujące pomiędzy wymienionymi kodeksami
zachodzi w jeszcze jednej kwestii, mianowicie w kwestii nadania „władzy prawodawczej”. W
ówczesnej świadomości- zarówno religijnej jak i odnoszącej się do życia codziennego-
panował pogląd, w myśl którego zarówno król i poddani są sługami boga. Cała ziemia zatem
jako stworzona przez Marduka , który
„rozerwał nogi Tiamat i roztrzaskał jej czaszkę”
została ludziom oddana nie na własność ale w dzierżawę. Stan taki powodował konieczność
odpowiedniego uzasadnienia wprowadzenia takich praw; królowie zatem powoływali się na
„Ningursu, wojownika boga Enlila (…) który dał prawa”
, lub na Starych Bogów z Anu na
czele; Urnammu na przykład władze tą otrzymuje od Nanny, a Hammurabi od Szamasza.
Należałoby to nieco uściślić: Sumerowie byli tradycjonalistami- w ich mniemaniu prawa
zostawały darowane królowi przez bogów lub boga w kompletnej formie . Władca zaś
przekazywał je ludowi. Podobne przekonanie panowało odnośnie systemu rządów- wierzono,
że taki system został dany raz na zawsze i odkąd istnieje jest niezmienny. Można zatem
wyciągnąć wnioski, że każda „nowelizacja” musiała mieć solidne podstawy zakorzenione w
tradycji ludowej lub powinna mieć poparcie kapłanów. Ustawowe obowiązki króla
wynikające z tego faktu omówię przy przeprowadzaniu rozdziału na „prawo cywilne” i prawo
wywodzące się z wierzeń religijnych.
Sumerowie dumni byli ze swojego bardzo sprawnego sądownictwa. Ostatecznie
ukształtowany system wywodziła się prawdopodobnie z tzw. demokracji pierwotnej-
teoretycznie istniejącej [praktycznie nie potwierdzonej żadnymi zapiskami] formy rządów
wspólnoty, której naczelną instytucja prawodawczą i sadowniczą- bardzo często również
kolegium kapłańskim, było Zgromadzenie. Wnioski odnośnie istnienia takiej formy
demokracji wyciąga Jackobsen na podstawie analizy Enuma Elisz- starosumeryjskiego eposu
o stworzeniu świata
, gdzie bogowie na zgromadzeniu podejmują ważne decyzje dotyczące
całej społeczności. Zgromadzenie występuje również w „Gilganeszu”- tam jego rolą było
zdecydowanie o tym, czy ludzkość przeżyje, czy zostanie zatopiona; w formie „okrojonej”
występuje przy wydawaniu wyroku za zabicie przez Gilgamesza i Enkidu bykołaka,
Humbabę i znieważenie Isztar
. Według mitologii Zgromadzenie-
ukkin
lub
puhrum
, pod
przewodnictwem Anu zbierało się w
ub-š-ukkina
w E-kur, świątyni Enlila w Nippur
.
Podobnie było w rzeczywistości- zgromadzenie takie funkcjonowało w Nippurze na prawach
3
Podstawa analizy: tekst angielski kodeksu Lipit-Isztar, polskie tłumaczenie kodeksu Urnammu w: Bielicki M.,
Zapomniany świat Sumerów, PIW, Warszawa 1996, s.325., tekst angielski kodeksu Hammurabiego.
4
Tłumaczenie autora z tekstu angielskiego: Enuma Elisz, tablica 4, w. 20 o.k. całość tekstu dostępna na stronie:
całe terytorium Sumeru zostało podzielone między najważniejszych bogów, którzy założyli miasta jako swoje
ziemskie siedziby i stworzyli szereg pomniejszych bóstw stanowiących reprezentacje poszczególnych
me
-
określonych właściwości lub mocy. Umożliwiają one spełnienie się
giš-hur
czyli boskiego planu [za: Sołtysiak
mitologii Mezopotamii, op. cit. s.129.].
5
za: Saggs H.W.F., Wielkość i upadek Babilonu, przeł. J. Nowacki, PIW, Warszawa 1973.
6
Patrz: Gilgamesz, przeł. R. Stiller, PWN, Warszawa 1980.
7
Za: Black J., Green A., Słownik mitologii Mezopotamii, przeł. A. Reiche, Książnica, Katowice 1998, s.227.
     3
równych z prawami króla z zakresie orzekania o winie. Często król, który nie był w stanie
rozstrzygnąć sporu, który mógł stanowić np. precedens, odsyłał sprawę do Zgromadzenia.
Król zatem zawsze był instancją nadrzędną, ponad nim stali tylko bogowie, przed którymi
musiała się spowiadać. Co więcej, król- a później książęta- spełniał rolę Sądu Najwyższego,
był więc również „instancją odwoławczą”, do której można było zaskarżyć wyrok- wśród
licznych dokumentów sądowych z epoki III dynastii z Ur [czyli w czasach, gdy sądownictwo
przeżywało największy rozkwit] można było znaleźć protokoły rozpraw opatrzone adnotacją:

orzeczenie sądowe poręczone przez króla
”. Uważano również, że król powinien ferować
prawomocność wyroku w sprawach rozwodowych oraz dotyczących sprzedaży wolnego
człowieka w niewolę .Od królewskiej decyzji nie istniało odwołanie- osoby które chciałyby to
zrobić narażone by były nie tylko na karę wymierzoną przez ludzi- narażały się również na
przekleństwo bogów, a to było zdecydowanie bardziej dalekosiężne w skutkach. Nawet za
czasów panowania Urninurty- to jest pod koniec istnienia Sumeru Nippur było centrum życia
prawniczego i administracyjnego- decyzje, które tu podejmowano traktowano jako kanony
interpretacji prawa w całym kraju. Liczba sędziów uczestniczących w rozprawie była różna-
w zależności od ważności sprawy oraz od społecznego statusu prawujących się osób.
Zazwyczaj jednak wahała się od 1 do 7 sędziów oraz „stenopisty”, którego zadaniem było
sporządzenie protokołu z rozprawy; prawdopodobnie stałym członkiem komisji sędziowskiej
był
ensi
- gubernator miasta, oraz
maszkim
- pełniący funkcję komisarza [jego zadaniem były
również negocjacje między stronami w celu polubownego załatwienia sprawy]. Sędziowie
zbierali się w
dubal
- sali rozpraw. W Sumerze istniał również zawód sędziego-
dikud
.
Zawodowi sędziowie zajmowali się sprawą wówczas, gdy wydawała się ona bardzo
skomplikowana lub jeżeli spór nie dawał załatwić się polubownie. W przypadku
Zgromadzenia mamy do czynienia z pierwszym dokumentarnie stwierdzonym sądem
przysięgłych
- taki stan widoczny jest w zapiskach sądowych z rozprawy mającej miejsce w
Nippur, w 1850 roku p.n.e [co prawda Sumer jako taki już wówczas nie istniał, ale np.
dokumenty spisane były po sumeryjsku co pozwala wnioskować o pewnej tradycji
sądowniczej istniejącej w tamtych czasach, być może zbliżonej do tradycji dyplomatycznej z
jej jednolitym językiem]. Ponadto sędziom nie wolno było zmieniać raz wydanego wyroku-
groziło to bowiem utratą stanowiska a niekiedy nawet sądem. Miało to swoje podstawy
ideologiczne- sędzia, który zmienia wyrok pomylił się, nie ma pewności czy pomylił się ten
jeden raz czy mylił się wcześniej. Omylność sędziów stałaby się zatem powodem utraty
zaufania do systemu sądowniczego i trafności praw. Kolejną rzeczą która warta jest
poruszenia była przysięga sądowa- nie przysięgano na bogów czego można by się spodziewać
po państwie teokratycznym, lecz
„w imię króla”
, zadaniem bogów zaś było wywarcie pomsty
na osobie, która skłamała w zeznaniach. Ponadto- osoby, które były sądzone, szczególnie jeśli
chodziło o sprawy gardłowe, mogły podać alibi, które jeśli zostało potwierdzone stanowiło
najwyraźniej koniec procesu; w sądownictwie sumeryjskim istniały i z pewnością były „w
użyciu” pojęcia „obrony koniecznej” oraz „dowodu rzeczowego”, których odpowiedniki
stanowiły ważny element procesu
.
Jeżeli chodzi o „akta procesowe”- tabliczki zwane
ditilla
, czyli „rozstrzygnięta sprawa”
to dzieliły się ona na dwa rodzaje. Pierwszy miał charakter typowo orzeczniczy, będący
wyrokiem w sprawie i zawierał skróty opis sprawy, nazwiska sędziów,
ensi
i
maszkima
oraz
daty rozpraw; drugi rodzaj był nie tyle wyrokiem ile sądowym orzeczeniem jakiegoś stanu-
8
patrz: Zapomniany świat Sumerów, s.323.
*
przykład: „Sagisza, żona Lugalmea, oświadczyła: «Urdumuzida zabił Lugalmea, mego męża.» Urdumizida
przedstawił świadków, że tamtego nie zabił” oraz: „Guzani zabił Kali. Guzani został przesłuchany. Oświadczył
on: «Kali najpierw uderzył mnie tym oto hakiem.» Dowiódł on, że sprzeczka słowna miała miejsce” za:
Zapomniany świat Sumerów, s.346.
9
od pierwszego słowa jakim zaczynała się tabliczka.
   4
był zatem urzędowym poświadczeniem. Ten typ
ditilla
odnosił się do spraw dotyczących
życia rodzinnego: małżeństw, adopcji, rozwodów, opłat rozwodowych, intercyzy,
niewolników itp
. Trzecim rodzajem dokumentów sądowych były
pisandubba
, czyli
kartoteki- tabliczki które dołączano do akt sądowych w zależności od dat rozpraw i składów
sędziowskich [stanowi to przykład rozbudowanej biurokracji funkcjonującej w
społeczeństwie Sumerów]. Kończąc fragment poświęcony instytucjom sądowniczym należy
powiedzieć, że dwiema najważniejszymi instytucjami zarówno o charakterze sądowniczym
jak i prawodawczym [ w przypadku sędziów również wykonawczym] były: król-
en
lub
lugal
oraz Zgromadzenie w Nippur. Instytucjami pomniejszymi, raczej bez „uprawnień
prawodawczych” były stanowiska gubernatorów,
ensi
, starszyzny czy książąt. W tym
przypadku stronom przysługiwało odwołanie od wyroku [chyba że był on ferowany przez
króla- wówczas wyrok był ostatecznym] do instancji wyższych. W wydawaniu wyroków
oprócz kodeksów kierowano się również tradycją- prawami zwyczajowymi; miało to miejsce
szczególnie w mniejszych skupieniach ludności. Z dostępnych tekstów
wnosić można, że
nie istniały odrębne urzędy prokuratora czy obrońcy- to pozwani i pozywający wcielali się w
te funkcje zaś zadaniem sędziego lub sędziów było rozstrzygnięcie o tym kto ma rację.
Po omówieniu instytucji prawodawczo-sądowniczych należało by przejść do praktyki
prawa w życiu codziennym Sumerów. Jeśli chodzi o podstawę wykładni prawniczej z reguły
były nią kodeksy zesłane przez bogów królowi, lub też tworzone przez króla obdarzonego
przez bogów mocą ustanawiania praw. Problem pojawia się w chwili, gdy chcemy dociekać
skąd wzięły się prawa, które zostały przez
en
’a przekazane ludowi i sędziom. Dokonując
przeglądu dostępnych opracowań kodeksów można pokusić się o wyróżnienie dwóch dróg
powstawania sumeryjskiego prawodawstwa. Pierwszą było wykształcenie się praw ściśle
powiązanych z życiem religijnym społeczeństwa, w szczególności zaś z dwoma
„odnośnikami”, czyli: osobą króla i życiem codziennym niewiele związanym z panteonem
bóstw rozbudowywanym przez kapłanów. Druga linia rozwojowa pojawiła się w momencie
rozwijania się gospodarki a zapoczątkowana została już w czasach hipotetycznej demokracji
pierwotnej i powiązanej z nią własności prywatnej. Odnosiła się ona również do życia
codziennego Sumerów ale w jego aspekcie ekonomicznym, czyli do handlu, kupna i
sprzedaży, umów itp. oraz w aspekcie kryminalnym, czyli przestępstw niezwiązanych z
magią czy innymi wierzeniami. Przykładowo: niepochowanie zwłok było praktyką
wywierania zemsty na umarłym- jakkolwiek
lex talionis
było Sumerom obce, to
niedopełnienie obrządku automatycznie spychało ducha zmarłego na dno hierarchii
podziemnego świata. Dodatkowo ściągało to możliwość zemsty zmarłego na niewinnym
człowieku. Takie naruszenie prawa związane było z wierzeniami religijnymi [można
oczywiście mówić o bardziej praktycznych aspektach, np. o groźbie wybuchu zarazy i
związanym z tym obowiązkiem chowania ciał] i należałoby zakwalifikować je do pierwszej
linii praw.
Innym rozróżnieniem, typowo współczesnym zresztą byłoby dokonanie rozdziału na
prawo kanoniczne i prawo cywilne. Taki podział byłby uzasadniony przy zastrzeżeniu, ze
prawo kanoniczne jest tu rozumiane o wiele szerzej niż obecnie, np. podlegają mu obowiązki
względem świątyni, czyli składania ofiar, pogłównego, dziesięciny itp. Należy również
zaznaczyć, iż w państwie teokratycznym oba człony prawa przeplatały się dlatego też
pozostanę przy moim rozróżnieniu dwóch dróg wyłonienia się przepisów.
Skupiając się na prawach wywodzących się z wierzeń religijnych należy zaznaczyć, że nie
miały one ściśle „prawnego” charakteru- szczególnie jeśli chodzi o osobę króla. Król nie
tylko posiadał władzę, musiał również pewnemu prawu podlegać- prawem tym były boskie
nakazy szczególnie ważne w okresie Nowego Roku. Król często nazywany bywał „boskim
10
Za: Bielicki M., op. cit. s. 331.
11
W znaczeniu: tekstów dostępnych autorowi.
  5
królem” i formalnie był zarządcą boga na jego włościach
.
En
był również uosobieniem boga
na ziemi- jego ludzkim wcieleniem [a w pewnych sytuacjach- nawet samym bogiem
]. Skoro
więc władza, która posiadał została mi niejako użyczona, podobnie jak moc obdarzania kraju
urodzajem i bezpieczeństwem co jakiś czas król musiała się z niej rozliczać. Przed
przystąpieniem do tzw. sprawozdania rocznego przed obliczem Marduka król zostawał
pozbawiony władzy i insygniów królewskich [czynił to kapłan
szeszgallu
]. Król dokonywał
spowiedzi poczym kapłan uderzał go w twarz i ciągał z uszy w myśl zasady: im mocniej tym
lepiej. Uważano bowiem, że jeśli królowi pociekną łzy to Marduk jest zadowolony i wieści to
szczęście dla kraju. Po tej cerem oni
szeszgallu
oddawał królowi insygnia, by przywrócić jego
władzę. Król miał obowiązek uczestniczyć w innym jeszcze obrzędzie noworocznym,
mianowicie w uroczystości „
świętych zaślubin
”. Na święto to w okresie sumeryjskim składało
się pięć elementów: scena wprowadzająca, rytualna kąpiel, pieśni miłosne, „święte
zaślubiny”, wyznaczenie losu. Król, prawdopodobnie tożsamy z bogiem udaje się na
spotkanie z kapłanka odgrywającą rolę Inany [utożsamianą później z Isztar] i „
będzie miłował
ja w swej łożnicy

. Rytuał ten prawdopodobnie związany był z kultem płodności i miał
zapewnić szczęście i urodzaj całemu krajowi. Oczywiście istniała również możliwość, że król
nie odzyska władzy na kolejny rok jeśli należycie nie wypełniał obowiązków względem
bogów. Do najważniejszych obowiązków króla- oprócz uroczystości noworocznych- należały
m.in.: dbanie o system nawadniania- w sprawozdaniu rocznym król zdawał sprawę z tego jaki
kanały odnowił jaki wybudował, które poszerzył itp., dbanie o świątynie- w tym przypadku
król powinien odbudować zawaloną świątynię, najlepiej zaczynając od fundamentów, w
których ukryty jest boski plan
ziggutaru
oraz dbanie o sprawiedliwość w kraju. W osobie
króla łączyły się aspekty: teologiczny i cywilny prawodawstwa sumeryjskiego; bardzo często
władca sam był kapłanem co ułatwiało mu kontakty z kolegiami świątynnymi mającymi duże
wpływy w państwie
. Tak więc król stanowił ogniwo pośrednie między bogami a ludźmi,
których bogowie stworzyli po to, by im służyli. Reprezentował swój lud przed obliczem
bogów i z kolei jako boski przedstawiciel zgodnie z boska wolą regulował sprawy tego ludu,
począwszy od udrażniania kanałów na wyprawach wojennych skończywszy.
Druga linia prawa wywodzącego się z potrzeb religijnych skupiała się na życiu
codziennym Sumerów. W tym zaś przypadku prawodawstwo skupiało się w dużej mierze na
zapewnieniu spokojnej egzystencji w jej duchowym aspekcie. Można wyróżnić religię
oficjalną- znajdująca swoje miejsce w świątyniach i religię codzienną- istniejącą wśród ludu.
Właśnie ta religia codzienna stanowiła siłę napędową prawodawstwa sumeryjskiego w tej
sferze życia. Świat był w mniemaniu jego mieszkańców miejscem bardzo niebezpiecznym.
Bogowie mieszkali sobie w niedostępnych
zigguratach
, podczas „na dole” szalały demony.
Te szczególnie niebezpieczne były dla kobiet w połogu czy karmiących dzieci, w każdej
chwili mogły uprowadzić potomka. Sprowadzały zarazy lub nękały konkretnych ludzi
powodując ból głowy, drgawki itp.; jedynym bezpiecznym schronieniem był dom, który
trzeba było wszelkimi sposobami zabezpieczyć przed tym, aby złe duchy nie wkradły się do
niego i nie napadły człowieka we śnie. Funkcję ochronną spełniały w tym przypadku
drewniane lub gliniane figurki zakopywane w narożnikach i nadprożach domów- ich
zadaniem było odpędzanie złych mocy i przyciąganie dobrych. Jednak demony nie były
12
Prawdopodobnie system taki rozwinął się po to by zakończyć nieustanne zatargi o ziemie i kanały
nawadniające. W myśl obowiązującego prawa religijnego ziemia ma jednego właściciela- boga, więc żadne
kłótnie pomiędzy służącymi są niepotrzebne.
13
Bardzo wyczerpująco taką rolę władców opisuje Frazer w swojej „Złotej Gałęzi”.
14
Za: Saggs H.W.F., op. cit., s.337.
15
w późniejszych czasach problem rywalizacji między stanem kapłańskim a władca zostawał rozwiązywany
m.in. poprzez wprowadzanie urzędników królewskich zwanych: królewskimi urzędnikami do spraw
administracji oraz: królewskimi urzędnikami, strażnikami królewskiej szkatuły. Często zdarzało się , że
przełożony świątyni należał do grona tzw. „zauszników króla”.
     [ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • jutuu.keep.pl