STANY NADZWYCZAJNE JAKO PRZESŁANKA LEGALNEJ INGERENCJI W PRAWA CZŁOWIEKA W POLSCE, zeszyty naukowe, Główna ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
dr nauk prawnych Kinga MACHOWICZ
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej,
Wydział Prawa i Administracji,
Katedra Zarz
ą
dzania Organizacjami
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II
STANY NADZWYCZAJNE JAKO PRZESŁANKA LEGALNEJ
INGERENCJI W PRAWA CZŁOWIEKA W POLSCE
Tematyka niniejszego artykułu oscyluje wokół ograniczania praw
człowieka w stanie wojennym, stanie wyjątkowym oraz stanie klę-
ski Ŝywiołowej.
The subject matter of this article is human rights limitations in
situation of martial law, state of emergency and state of disaster.
1. Mi
ę
dzynarodowe zobowi
ą
zania Polski
w zakresie ochrony praw człowieka
Akty prawa międzynarodowego publicznego z zakresu ochrony praw człowie-
ka róŜnią się pod wieloma względami, w tym ustanowieniem w swoich ramach
sankcji za przekroczenie postanowień (umowy międzynarodowe) lub brakiem
ustanowienia takiej sankcji (np. deklaracje, zalecenia, opinie). Drugiego wariantu
nie naleŜy utoŜsamiać z brakiem moŜliwości przeciwdziałania zachowaniu państwa
niezgodnemu z deklarowanym lub zalecanym. W sytuacji pojawienia się woli poli-
tycznej takie zachowanie moŜe być kwalifikowane jako naruszenie aktu będącego
podstawą funkcjonowania organizacji międzynarodowej. Międzynarodowe akty
prawne tej rangi są zaś obdarzone sankcją. Katalog środków mogących wchodzić
w grę jest dość szeroki. Przede wszystkim naleŜą do niego środki o charakterze
politycznym: krytyczne wypowiedzi prominentnych osób Ŝycia politycznego, róŜ-
nego rodzaju upomnienia formułowane przez organy statutowe organizacji. Efek-
tywność środków politycznych moŜe być bardzo zróŜnicowana w zaleŜności od
konkretnej sytuacji. Tego typu środki będą podejmowane, gdy podmiot je stosujący
oceni, Ŝe wystąpieniem nie narazi na szwank swojej pozycji międzynarodowej lub
nawet ją wzmocni.
Ewentualne środki polityczno-prawne to: zawieszenie prawa głosu przy jedno-
czesnym utrzymaniu obowiązku uiszczania składek, przymusowe zawieszenie
członkostwa, pozbawienie członkostwa w organizacji międzynarodowej. Teore-
tycznie efektywność tych środków powinna być większa niŜ środków politycz-
nych, poniewaŜ państwa przystępują do organizacji międzynarodowych na mocy
swoich suwerennych decyzji. To znaczy, Ŝe celem jest członkostwo w organizacji i
utrzymanie, a nawet umacnianie roli w procesach decyzyjnych. Perspektywa utraty
wpływu na procesy decyzyjne jest równoznaczna z ryzykiem utraty moŜliwości
realizacji celu, jaki wyznaczyło sobie państwo – sytuacja, której unika kaŜdy czło-
nek społeczności międzynarodowej. Natomiast środki prawne mogą być podejmo-
wane w ramach procedur skargowych przed organami międzynarodowymi. Teore-
tycznie jest moŜliwy przypadek, w którym państwo nie będzie wykonywało roz-
strzygnięć takich organów. Jednak prawdopodobieństwo jest stosunkowo nikłe w
przypadku państw demokratycznych lub przynajmniej pragnących wykreować
własny wizerunek demokratycznego państwa. Co prawda z odmiennych pobudek,
ale naleŜące do obu kategorii państwa będą liczyć się z moŜliwością wytoczenia
przeciwko nim środków politycznych i polityczno-prawnych. Im większe wg ich
oceny będzie ryzyko stanowczych działań członków społeczności międzynarodo-
wej oraz im wyŜszy stopień stanowczości zapowiadanych działań, tym mniejsze
prawdopodobieństwo braku wykonania przez państwo rozstrzygnięcia organu mię-
dzynarodowego.
W szczególnych okolicznościach społeczność międzynarodowa moŜe nabyć
uprawnienie do interwencji wojskowej w państwie, jak pisze A. Krawczyk, „źle
traktującym swoich obywateli. Stanowi to jednocześnie ograniczenie zasady niein-
gerencji w sprawy wewnętrzne tego państwa. Tym samym mogą zostać wyłączone
z kompetencji państwa sprawy dotyczące ochrony praw człowieka oraz prawa hu-
manitarnego, stając się przedmiotem zainteresowania wspólnoty międzynarodowej.
Pozwala to na ingerencję w celu przerwania naruszeń fundamentalnych praw czło-
wieka (…)”
1
.
W systemie ONZ przyjmuje się, Ŝe ingerencja w prawa człowieka nie moŜe
następować w sposób bezprawny lub arbitralny
2
. Lakoniczność stwierdzenia po-
dyktowana jest przynaleŜnością państw-stron do odmiennych kręgów kulturowych
i związaną z tym potrzebą wypracowania kompromisu co do rodzaju i zakresu dóbr
1
A. Krawczyk: Międzynarodowa praktyka interwencji humanitarnej jako operacji podej-
mowanych w obronie praw człowieka [w:] M. Lubiszewski, T. Jasudowicz, R. Fordoński
(red.) „Wybrane aktualne problemy międzynarodowego prawa humanitarnego”, Wydaw-
nictwo UWM, Olsztyn 2005, s. 79.
2
Por. zwłaszcza Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Dz. U. 1977,
Nr 38, poz. 167.
podlegających ochronie. Zgodnie z „Uwagami ogólnymi” Komitetu Praw Czło-
wieka z dnia 23 marca 1988 r. zakaz
bezprawnej
ingerencji oznacza brak dopusz-
czalności jakiejkolwiek ingerencji za wyjątkiem sytuacji przewidzianej w ustawie.
Przesłanki warunkujące podjęcie ingerencji muszą jednak być zgodne z postano-
wieniami oraz celem i przedmiotem Paktu. Zakaz
arbitralnej
ingerencji dotyczy
natomiast tych działań organów państwowych, które podejmowane są na podstawie
przepisów prawnych. Ingerencja musi odbywać się zgodnie ze wszystkimi przepi-
sami prawa krajowego, a takŜe zgodnie z postanowieniami oraz celem i przedmio-
tem Paktu. W kaŜdym przypadku musi być utrzymana w rozsądnych granicach,
odpowiednio do okoliczności. A zatem, oceniając ingerencję, trzeba będzie stwier-
dzić, czy załoŜony cel ingerencji nie naruszał istoty chronionych praw człowieka
oraz czy zastosowane środki były wystarczające do osiągnięcia zamierzonego celu
i czy były jednocześnie jak najmniej uciąŜliwe. Zgodnie z „Uwagami ogólnymi”
z dnia 24 lipca 2001 r. Pakt stosuje się równieŜ w sytuacji konfliktów zbrojnych,
w czasie których stosuje się międzynarodowe prawo humanitarne. Są to sfery regu-
lacji prawnych, które nie wykluczają się wzajemnie. Przed powołaniem się na art.
4 Paktu muszą zostać spełnione dwa warunki: sytuacja musi stanowić zagroŜenie
Ŝycia narodu oraz wcześniej niŜ nastąpiła derogacja zobowiązań wynikających
z Paktu, państwo oficjalnie ogłosiło stan nadzwyczajny.
Bardziej precyzyjnie formułowane są umowy międzynarodowe o zasięgu re-
gionalnym. Niezmiernie istotna w systemie Rady Europy jest Europejska Konwen-
cja Praw Człowieka
3
. Status sygnatariusza Konwencji jest obecnie warunkiem
sine
qua non
uzyskania członkostwa w Radzie Europy. Zgodnie z Konwencją do prze-
słanek warunkujących legalność ingerencji w prawa człowieka zalicza się: porzą-
dek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe
4
, dobro małoletnich, zapobieganie
przestępstwom, ochronę zdrowia, ochronę moralności, ochronę praw innych osób,
zagwarantowanie interesu wymiaru sprawiedliwości, zagwarantowanie powagi i
bezstronności władzy sądowej, a nawet dobrobyt gospodarczy kraju. Wymienione
ograniczenia muszą być ustanowione aktem normatywnym o co najmniej ustawo-
wej randze, posiadającym moc obowiązującą zanim nastąpiła konkretna ingerencja
w prawa człowieka. Musi teŜ zostać spełniony warunek konieczności w społeczeń-
stwie demokratycznym oraz warunek stosowania środków proporcjonalnych do
zamierzonego celu. M. Lisiecki wskazuje jednak, Ŝe ochrona bezpieczeństwa naro-
dowego, porządku publicznego, zdrowia publicznego, moralności, praw i wolności
innych osób często bywają pretekstem do odgradzania się państw bogatszych od
3
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Dz. U. z 1993 r.,
Nr 61, poz. 284, z późn. zm.
4
Określenie
bezpiecze
ń
stwo pa
ń
stwowe
pochodzi z opublikowanego w Dz. U. tłumaczenia
na język polski. Oryginalny tekst zawiera sformułowanie
national safety
, stąd literatura,
zwłaszcza z zakresu nauk o zarządzaniu, posługuje się pojęciem
bezpiecze
ń
stwa narodowego
.
biedniejszych, do ograniczania moŜliwości wjazdowych na swoje terytorium
5
. Tym
niemniej, zachowanie, które w warunkach wzrostu gospodarczego mogłoby być
uznawane za pretekst, w obliczu kryzysu gospodarczego moŜe okazać się dopusz-
czalne w świetle zobowiązań międzynarodowych państwa.
Istnieje jednak katalog sfer, które nie podlegają ograniczeniom w jakichkol-
wiek okolicznościach nawet w minimalnym stopniu. Są to: prawo do Ŝycia, zakaz
tortur, nieludzkiego lub poniŜającego traktowania lub karania, zakaz pracy niewol-
niczej lub przymusowej, zakaz karania bez podstawy prawnej. Co do pozostałych
praw człowieka, w przypadku wojny lub stanu niebezpieczeństwa publicznego
zagraŜającego Ŝyciu narodu, państwa mogą podjąć środki uchylające stosowanie
zobowiązań wynikających z Konwencji Praw Człowieka w zakresie ściśle odpo-
wiadającym wymogom sytuacji, pod warunkiem, Ŝe środki te nie są sprzeczne
z innymi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego. Zdaniem
A. Michalskiej niebezpieczeństwo publiczne, które zagraŜa istnieniu narodu moŜe
mieć charakter militarny, społeczny, ekonomiczny czy ekologiczny. Wydaje się
jednak, Ŝe dla oceny, czy występuje niebezpieczeństwo publiczne, większe znacze-
nie powinno mieć ustalenie stopnia zagroŜenia, aniŜeli jego charakter. Intensyw-
ność zagroŜenia, a nie jego rodzaj naleŜałoby uznać za przesłankę derogacji zobo-
wiązań międzynarodowych. Czynnik, który w jednym państwie stanowi istotne
zagroŜenie dla Ŝycia narodu, moŜe być w innym państwie uznany za wydarzenie
błahe – przy czym ocena naleŜy zawsze do rządzących, a nie do rządzonych
6
. Na
podstawie art. 15 Konwencji państwo korzystające z moŜliwości derogacji zobo-
wiązań ma obowiązek wyczerpująco poinformować Sekretarza Generalnego Rady
Europy o podjętych środkach oraz powodach ich zastosowania. Ponadto ma rów-
nieŜ obowiązek poinformować, kiedy środki te przestaną działać, a przepisy Kon-
wencji będą w pełni stosowane.
Do reguł interpretacyjnych Konwencji naleŜy nakaz poszanowania marginesu
swobodnej oceny sygnatariuszy traktatu. Ustanowione przez Konwencję standardy
ochrony mają charakter minimalny. KaŜde państwo-strona w swoim porządku
prawnym moŜe ustanawiać wyŜszy poziom ochrony praw człowieka niŜ wynika to
z zobowiązań międzynarodowych. Tę ogólną regułę Europejski Trybunał Praw
Człowieka (ETPC) wypracował m.in. w sprawie Handyside przeciwko Wielkiej
Brytanii
7
. Państwu powołującemu się na art. 15 Konwencji przysługuje pewien
margines oceny przy określaniu proporcjonalności ograniczeń wykonywania prawa
5
Por. M. Lisiecki: Migracja jako realne i potencjalne zagroŜenie dla bezpieczeństwa pań-
stwa [w:] K. Markowski (red.) „Migracja – wartość dodana?”, Lubelska Szkoła Biznesu,
Lublin 2008, s. 10.
6
Por. A Michalska: Niebezpieczeństwo publiczne, które zagraŜa Ŝyciu narodu [w:]
T. Jasudowicz (red.) „Prawa człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych”, TONiK, Toruń
1997, s. 25.
7
Por. orzeczenie z dnia 7 grudnia 1976 r., A. 24, § 48 – 49.
do chronionego prawem celu oraz konieczności w społeczeństwie demokratycz-
nym. Zgodnie z orzecznictwem ETPC oznacza to, Ŝe państwo musi udowodnić
istnienie konkretnej i palącej potrzeby społecznej
8
. Z kolei wąski margines oceny
jest związany z badaniem, czy został zachowany rozsądny stosunek proporcjonal-
ności między uŜytymi do ograniczenia praw człowieka środkami a chronionym
celem
9
. Ponadto margines oceny jest moderowany przez sam ETPC, który stoi na
stanowisku, Ŝe do interpretacji i stosowania prawa krajowego przede wszystkim są
kompetentne organy państwa, a zwłaszcza sądy. ETPC moŜe nadzorować zgod-
ność prawa z Konwencją i praktykę stosowania tegoŜ prawa
10
.
Polska ratyfikowała zarówno Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i
Politycznych, jak i Konwencję Praw Człowieka, opublikowano je w Dzienniku
Ustaw. Traktaty te stały się więc częścią polskiego porządku prawnego i są bezpo-
średnio stosowane. Mają teŜ pierwszeństwo przed ustawą, jeŜeli ustawy tej nie da
się z nimi pogodzić
11
.
2. Regulacje pa
ń
stwa w zakresie ochrony praw człowieka
i stanów nadzwyczajnych
Wolnościom, prawom i obowiązkom człowieka i obywatela został poświęcony
Rozdział II Konstytucji (art. 30−86). W tytule Rozdziału II wolności są rodzajowo
wyodrębnione od praw, chociaŜ faktycznie są one prawami negatywnymi (państwo
nie musi tworzyć instytucji materialnych i formalnych, by uprawnienia mogły być
realizowane; wystarczy, Ŝe powstrzyma się od ingerencji). MoŜe tylko zastanawiać
sformułowanie
człowieka i obywatela,
a w innych ustawach określenie
prawa
człowieka i obywatelskie
. Jednym z warunków posiadania polskiego obywatelstwa
jest przecieŜ bycie człowiekiem, a prawa obywatelskie są wymieniane jako rodzaj
praw człowieka. Tematyka ta zawiera jednak zbyt wiele zagadnień, by zmieścić się
w ramach niniejszego opracowania.
Stanom nadzwyczajnym poświęcony został Rozdział XI Konstytucji (art.
228−234). Odpowiedni stan nadzwyczajny moŜe być wprowadzony w sytuacjach
szczególnych zagroŜeń, jeŜeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające.
Zakres ograniczeń praw człowieka w czasie poszczególnych stanów nadzwyczaj-
nych określa ustawa. Zgodnie z art. 228 ust. 5 Konstytucji działania podjęte w wy-
niku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego muszą odpowiadać stopniowi zagroŜe-
8
Por. np. orzeczenie z dnia 6 września 1978 r. w sprawie Klass i inni przeciwko RFN,
A. 28, § 48.
9
Por. np. orzeczenie ETPC z dnia 19 grudnia 1989 r. w sprawie Mellacher i inni przeciwko
Austrii, A. 169, § 45.
10
Por. np. orzeczenie ETPC z dnia 25 lutego 1992 r. w sprawie Margareta i Roger Ander-
son przeciwko Szwecji, A. 226, § 82.
11
Por. art. 91 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U.
Nr 78, poz. 483, z późn. zm.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]