SZATA ROSLINNA, Naukowe
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
SZATA ROŚLINNA
1. SZATA ROŚLINNA
Zbigniew Wilczek, Barbara Płaszczyk-Wilczek, Paweł Nejfeld
1.1. Charakterystyka wybranych gatunków roślin
Gatunki charyzmatyczne roślin - zwane również sztandarowymi - są ważnym elementem kre-
owania społecznego poparcia dla ochrony przyrody. Są nimi gatunki chronione i rzadkie, które
z jednej strony są postrzegane i cenione przez społeczeństwo ze względu na walory estetyczne
i etyczno-kulturowe, a z drugiej strony są istotne dla ochrony bioróżnorodności ze względu na moż-
liwie szerokie spektrum ekologiczne. Pozyskanie lokalnej społeczności dla idei ochrony gatunków
charyzmatycznych będzie wiązało się zawsze z ochroną wielu innych, "nieciekawych" dla przeciętne-
go obywatela roślin i siedlisk. Gatunki te powinny być promowane w różnorodnych materiałach
reklamowych, na pocztówkach, jako logo firm, nazwy obiektów turystycznych itp. Celem takich
działań powinno być wypracowanie szacun-
ku do przyrody, zwrócenie uwagi na jej pięk-
no i potrzebę ochrony. Spośród gatunków
chronionych występujących na terenie powia-
tu żywieckiego za charyzmatyczne uznano: to-
jad mocny
Aconitum firmum
, czosnek nie-
dźwiedzi
Allium ursinum
, parzydło leśne
Arun-
cus sylvestris
, kopytnik pospolity
Asarum eu-
ropaeum
, podrzeń żebrowiec
Blechnum spi-
cant
, dziewięćsił bezłodygowy
Carlina acau-
lis
, kukułkę Fuchsa
Dactylorhiza fuchsii
, ku-
kułkę szerokolistną
D. majalis
, omieg górski
Doronicum austriacum
, goryczkę trojeściową
Gentiana asclepiadea,
mieczyk dachówkowa-
ty
Gladiolus imbricatus
, wroniec widlasty
Hu-
perzia selago
, widłak jałowcowaty
Lycopodium annotinum
, podkolan biały
Platanthera bifolia
, pier-
wiosnek wyniosły Primula elatior, ciemiężycę zieloną
Veratrum lobelianum
.
Czosnek niedźwiedzi
Ciemiężyca zielona
Veratrum lobelianum
- wysoka bylina z rodziny
liliowatych -
Liliaceae
. W miejscach dogodnych do rozwoju osiąga 1,5 m,
w miejscach silnie cienistych lub na dużych wysokościach osiąga znacznie
niższy wzrost około 60 cm, chociaż spotykano również grupy roślin
o wysokości zaledwie 30 cm. Ciemiężyca ma bardzo długi okres rozwoju,
w ciągu wielu lat wytwarza tylko po jednym liściu przyziemnym. Liczba
liści z biegiem lat zwiększa się. Kwitnie dopiero po 10-30 latach od wy-
kiełkowania. Roślina kwitnie z przerwami 2-3 letnimi, wypuszczając
w przerwach tylko łodygi płonne. Z bulwiastego, jajowatego lub odwrot-
nie stożkowatego kłącza wyrastają liczne korzenie boczne i pęd. Łodyga
jest gruba, ulistniona, nierozgałęziona, u góry lekko biało omszona. Liście
ułożone są na łodydze skrętolegle, osiągając nieraz znaczną wielkość.
Są szeroko eliptyczne, zwężone z obu końców, głęboko wzdłuż pofałdo-
wane, podłużnie unerwione. Wierzch liścia jest nagi, spód krótko, kędzie-
rzawo owłosiony. Schodząc na łodygę, liście obejmują ją. Od czerwca
Ciemiężyca zielona
6
SZATA ROŚLINNA
do sierpnia na szczycie łodygi zakwitają kwiaty zebrane w ścieśnioną wiechę i opatrzone liściowatymi,
wąskimi podsadkami. Kwiaty dolne są obupłciowe, górne - przeważnie pręcikowe. Każdy kwiat posia-
da okwiat z 6 działek, niezróżnicowanych na kielich i koronę. Kwiaty mają barwę żółtawozieloną.
W końcu sierpnia lub we wrześniu dojrzewają dość duże, trójkątne owoce w formie torebki, pękającej
od góry wzdłuż i wysypujące podługowate, oskrzydlone nasiona rozsiewane przez wiatr, niejednokrot-
nie jeszcze w ciągu zimy.
Ciemiężyca zielona występuje w Europie, na Kaukazie i na Syberii.
Występuje w wilgotnych lasach, na źródliskach, łąkach (szczególnie górskich) i w ziołoroślach.
Nie jest rośliną wymagającą co do podłoża. W powiecie żywieckim licznie występuje na Polanie Cebula
w Beskidzie Śląskim oraz w rezerwatach "Muńcoł" i "Oszast" w Beskidzie Żywieckim, a także nad
potokami w okolicach Rychwałdu i Gilowic.
Ciemiężyca, zwana też "strzemieszycą", jest rośliną silnie trującą, gdyż zawiera silnie toksyczne
alkaloidy i glikozydy. W farmakologii używa się produkowanej przez ciemiężycę veratryny. Także
w lecznictwie ludowym roślina ta miała szereg zastosowań, dlatego w istotny sposób ograniczono jej
występowanie. Zwierzęta wypasane na łąkach z ciemiężycą nie zjadają jej. W sianie i paszach ciemięży-
ca zachowuje właściwości trujące, a zwierzęta nie potrafią już jej oddzielić zatruwając się nią. Stąd łąki
z ciemiężycą powinny podlegać wyłącznie spasaniu, bez koszenia. Ciemiężyca zielona podlega ścisłej
ochronie gatunkowej.
Cieszynianka wiosenna
Hacquetia epipactis
-
wieloletnia roślina z rodziny baldaszkowatych -
Apiaceae
, o łodygach bezlistnych, długości 20 cm,
zwieńczonych baldaszkiem z 5 dosyć dużymi pod-
sadkami. Kwiaty bardzo drobne koloru żółtego
można zaobserwować w kwietniu i maju. Cieszy-
nianka jest gatunkiem południowo- i środkowoeu-
ropejskim. Występuje we wschodnich Alpach,
w Chorwacji i Karpatach zachodnich. W Polsce
najwięcej stanowisk posiada w okolicach Cieszy-
na, któremu zawdzięcza swoją polska nazwę.
W powiecie żywieckim cieszynianka występuje na
Grojcu w Żywcu, w lesie grądowym oraz w zbiorowisku łęgowym w okolicach Lalik. Jest gatunkiem
podlegającym ścisłej ochronie prawnej.
Cieszynianka wiosenna
Czosnek syberyjski
Allium sibiricum
- by-
lina cebulowa z rodziny czosnkowatych -
Allia-
ceae
. Z cienkich, równowąskich cebul wyrastają
pojedyncze obłe liście, przypominające pospo-
lity szczypiorek. Spomiędzy nich wyrasta poje-
dynczy, bezlistny i rurkowaty pęd, zwany głąbi-
kiem, zakończony baldachowatym kwiatosta-
nem o kształcie kulistym lub półkulistym, po-
zbawionym cebulek. Czosnek syberyjski osią-
ga wysokość 20-50 cm. Pojedyncze kwiaty są
promieniste, różowe lub jasnofioletowe z ciem-
Czosnek syberyjski
7
SZATA ROŚLINNA
niejszą kreską na grzbiecie. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Często jednak rozmnaża się wegetatywnie, nie
zakwitając.
Gatunek ten występuje na Syberii, natomiast w Polsce jego stanowiska podawane są z Sudetów
i Karpat (masyw Pilska w Beskidzie Żywieckim). Uważany jest on za takson subalpejsko-alpejski,
o zasięgu eurosyberyjsko-północnoamerykańskim. Siedliskiem gatunku są miejsca wilgotne: młaki
i źródliska. Czosnek syberyjski jest rośliną światłolubną, występującą na siedliskach słabokwaśnych
lub zasadowych, niezależnych od nachylenia i ekspozycji. W powiecie żywieckim spotykany jest jedy-
nie w masywie Pilska w Beskidzie Żywieckim, gdzie rośnie na halach: Szczawina, Cebulowa, Cudzi-
chowa i Miziowa oraz na stoku poniżej szczytu Pilska. Jest on składnikiem torfowiska niskiego -
eutroficznej młaki górskiej
Valeriano-Caricetum flavae
.
Zagrożeniem gatunku są sztuczne deniwelacje terenu, intensywna turystyka piesza oraz narciarstwo.
Jedna z populacji występująca na Hali Cebulowej objęta jest ochroną w formie użytku ekologicznego.
Czosnek syberyjski objęty jest ochroną ścisłą.
Dzięwięćsił bezłodygowy
Carlina acaulis
- prawie bezłodygowa bylina z rodziny astrowatych -
Asteraceae
. Niedorozwój łodygi sprawia, że roślina praktycznie w całości rozpościera się po ziemi,
osiągając zaledwie 20 cm wysokości.
U niektórych form łodyga może rozwinąć
się i osiągnąć kilkanaście, a nawet kilka-
dziesiąt centymetrów. Z grubego, palowe-
go korzenia wyrasta duża rozeta dekora-
cyjnych, głęboko powcinanych, sztywnych
i kolczasto zakończonych liści o długości
do 30 cm. Są one nagie, spodem karbowa-
no-ząbkowane i pajęczynowato owłosio-
ne. W sierpniu ze środka rozety, zwanej
różyczką liściową, wykształca się kwiato-
stan, którym jest: kolisty koszyczek, okry-
ty silnie połyskującymi, srebrzystobiały-
mi, rzadziej różowawymi, słomiastymi
łuskami. Ta okrywa koszyczka, często
błędnie nazywana "płatkami", pełni rolę
powabni dla pszczół, trzmieli lub pszczo-
linek. Wewnątrz okrywy znajduje się właściwy koszyczek, złożony z bardzo drobnych, licznych, biała-
wych, żółtawych lub brunatnawych kwiatów pojedynczych. Ich korona ma kształt kieliszka o pięciu
ząbkach i długiej rurce. Osadzona jest w gęstym, sztywnym puchu, który zamiast kielicha otacza wień-
cem szczecinek każdy kwiatek. Puch ten stanowi aparat lotny dla dojrzałego owocu, którym jest niełup-
ka. Koszyczki dzięwięćsiłów mają 7-15 cm średnicy. Pod wieczór i przy wilgotnej pogodzie łuski
okrywy stulają się kopulasto do środka, zakrywając kwiaty w koszyczku. Cecha ta czyni z dziewięćsiłu
naturalny higrometr, reagujący na zmiany wilgotności powietrza.
Występuje na rozległych obszarach Europy, gdzie porasta suche łąki i pastwiska, głównie w górach,
trawiaste zbocza i upłazy, często wspólnie z roślinami kserotermicznymi. Zarasta miejsca silnie nasło-
necznione, na przepuszczalnej glebie. W powiecie żywieckim coraz rzadziej spotykany jest na halach
górskich w Beskidach; w niższych położeniach liczne populacje rozwijają się w murawach kseroter-
micznych na Grojcu, Matysce i Kopie koło Radziechów.
Dzięwięćsił bezłodygowy
8
SZATA ROŚLINNA
Nazwa dziewięćsił pochodzi stąd, że dawniej górale wierzyli, iż roślina ta posiada dziewięć tajem-
nych mocy (sił czarodziejskich), które powodują dziewięciokrotnie silniejsze jego działanie lecznicze
i magiczne, niż jakiegokolwiek innego ziela. Korzeń dawniej stosowany był jako środek napotny, moczo-
pędny i pobudzający trawienie. Mięsiste dno kwiatowe, nasycone sokiem mlecznym, zjadane było jako
jarzyna, pod nazwą "chleba myśliwskiego". Od dawna wykorzystywano dekoracyjny wygląd dziewięćsiła
i jego suszone okazy do dekoracji ścian w mieszkaniach, pensjonatach i schroniskach. Dlatego w wielu
miejscach gatunek ten całkowicie wyginął, a w innych stał się prawdziwą rzadkością. Z uwagi na zagroże-
nia roślina ta została objęta ochroną gatunkową. Obecnie do dekoracji chat góralskich używa się wytwo-
rów sztuki ludowej stylizowanych na dziewięćsił. To wszystko czyni roślinę powszechnie rozpoznawalną.
Dzwonek piłkowany (lancetowaty)
Campanula serrata
- roślina z rodziny dzwonkowatych -
Cam-
panulaceae
osiągająca 50 cm wysokości, o łodydze wznie-
sionej, nieco kanciastej, pokrytej na kantach krótkimi od-
stającymi włoskami, dość gęsto, skrętolegle ulistnionej. Li-
ście płonnych różyczek są długoogonkowe, o blaszkach wy-
dłużonych, sercowatych. Liście łodygowe są sztywne, skór-
kowate, lancetowate z wyraźnie wystającym 1 nerwem na
spodniej stronie, brzegiem nieco zgrubiałe, ostro, płytko
piłkowane, o krótkich ogonkach, wyższe prawie siedzące.
Kwiaty na szypułkach, tworzą w górnej części łodygi gro-
niasty, rzadziej wiechowaty kwiatostan; niekiedy łodyga jest
tylko z 1 kwiatem szczytowym. Korona dzwonkowata, 1,5-
2 cm długości, płytko rozcięta na 5 łatek, ciemnoniebie-
skofioletowa. Działki kielicha są równowąskie, około 3 razy krótsze od korony. Owoc stanowi torebkę
odwrotnie jajowatą, otwierającą się 3 dziurkami blisko nasady. Kwitnie od lipca do początku września.
Jest rośliną owadopylną.
Campanula serrata
subsp.
serrata
jest endemitem ogólnokarpackim. Rośnie
w Karpatach słowackich, polskich, ukraińskich i rumuńskich. W Polsce osiąga północny kres swojego
zasięgu: dzwonek piłkowany występuje w Tatrach, Beskidzie Żywieckim, Gorcach i Bieszczadach, na
polanach w zbiorowiskach łąkowych, murawowych i w borówczyskach. W powiecie żywieckim notowa-
ny jest w pasmie Wielkiej Raczy na wysokości: 1000-1170 m n.p.m. oraz na kilku stanowiskach
w grupie Pilska - na wysokości 830 m - 1100 m n.p.m. Liczne stanowisko tego gatunku można zobaczyć w
sąsiedztwie bacówki na Krawcowym Wierchu. Przyczyną ustępowania gatunku w pasmie Wielkiej Raczy
jest zarastanie polan na wskutek zaprzestania wypasu łąk górskich. Gatunek jest objęty ochroną ścisłą.
Dzwonek piłkowany
Goryczka krzyżowa
Gentiana cruciata
- bylina z rodziny go-
ryczkowatych
- Gentianaceae
, osiągająca 10-50 cm wysokości. Two-
rzy gęste kępy, w których oprócz kwitnących pędów występują pędy
płonne lub posiadające tylko pączki przyszłorocznych kwiatów.
Organem pozwalającym roślinie przetrwać okres zimowy jest kłą-
cze, natomiast z wzniesionej, prostej, nie rozgałęziającej się i stosun-
kowo grubej, w dolnej części pokrytej łuskami łodygi, wyrastają duże
jajowato-podługowate liście ułożone naprzemianlegle. Liście znaj-
dujące się w górnej części łodygi są zrośnięte nasadami.
Kwiaty zebrane są w pęczki po 2-5 w kątach środkowych i gór-
nych liści. Kielich jest w środku jaśniejszy, dzwonkowaty z krótkimi
Goryczka krzyżowa
9
SZATA ROŚLINNA
ząbkami. Nie orzęsiona na brzegach korona kwiatu długości 20-25 mm jest koloru błękitnego,
o trójkątnych, ostrych i przeważnie rozpostartych ząbkach. Goryczka krzyżowa kwitnie od czerwca do
września.
Roślina ta jest objęta ścisłą ochroną gatunkową. Posiada rozległy zasięg, obejmujący prawie całą
Europę i znaczną część Azji. Występuje na siedliskach nasłonecznionych i suchych, przede wszystkim
w murawach kserotermicznych, choć spotykana jest również w murawach górskich aż po piętro koso-
drzewiny. Związana jest z podłożem bogatym w węglan wapnia.
Stanowiska goryczki krzyżowej w powiecie żywieckim zgrupowane są w obrębie wapiennych wznie-
sień na obrzeżach Kotliny Żywieckiej (Matyska, Kopa Radziechowska, Mały Grojec). Populacje go-
ryczki krzyżowej rozwijają się na stromych zboczach o ekspozycji południowej, jak również w obrębie
starych, nieczynnych kamieniołomów, w których pozyskiwano w przeszłości wapienie cieszyńskie.
Goryczka trojeściowa
Gentiana asclepiadea
-
światłolubna bylina z rodziny goryczkowatych -
Gentianaceae
. Osiąga zmienny wzrost od 20-100
cm, najczęściej jednak jej wymiary mieszczą się
w zakresie 60-80 cm. Z długich, kilkudziesięcio-
centymetrowych, dość grubych i pokręconych, żół-
tych kłączy wyrasta kępa pojedynczych, dość cien-
kich, gładkich, giętkich i nierozgałęzionych łodyg.
Na miejscach słonecznych wznoszą się, w cieniu
łukowato zwisają. Są one dość gęsto ulistnione. Usta-
wienie liści jest naprzeciwległe. Liście u roślin ro-
snących na słońcu ustawione są nakrzyżlegle, u ro-
ślin z miejsc cienistych liście ustawiają się w jednej
płaszczyźnie, aby wykorzystać jak najwięcej świa-
tła. Liście ma jajowatolancetowate, o 5 wydatnych,
podłużnych nerwach. Są one całobrzegie, miękkie,
łatwo więdnące, siedzące lub prawie siedzące. Żywo-
zielona barwa liści w słońcu nabiega często brunat-
nawo lub czerwonawo. W górnej części łodygi
z kątów liści wyrastają kwiaty, po jednym lub dwa
z każdego kąta, siedzące lub krótkoogonkowe. Kwit-
nienie przypada na okres od lipca do września. Kie-
dy jest słonecznie kwiaty otwierają się, a w dni po-
chmurne zamykają się. Pojedyncze kwiaty mają kształt dzwonkowaty, ich korona jest szeroko dzwon-
kowato-lejkowata, pięciokrotna, 3,5-5 cm długa. Kielich ma 5 małych, skrzydlastych ząbków. Barwa
kwiatu wewnątrz ciemnolazurowobłękitna, ku nasadzie bledsza, ciemno nakrapiana. Na zewnątrz
kwiat mieni się różnymi odcieniami niebieskiej barwy, w białawe lub jasnoniebieskie smugi, przy
części nasadowej, nad kielichem bywa prawie biały. Rzadko zdarzają się kwiaty białe - albinotyczne.
Kwiaty zapylane są przez trzmiele. Istnieją przypuszczenia, że brak światła wywołuje u goryczki troje-
ściowej pseudoklajstogamię, tzn., że pąki kwiatowe nie otwierają się i zapylanie kwiatu odbywa się
wewnątrz własnym pyłkiem. Owocem jest torebka pękająca dwuklapowo, o nasionach zielonawych,
oskrzydlonych, okrągławych, nieco sercowatych.
Goryczka trojeściowa występuje w południowej i środkowej Europie, w Karpatach i na Kaukazie.
Goryczka trojeściowa
10
[ Pobierz całość w formacie PDF ]