Sachs Reiner - Geneza orła heraldycznego w Europie średniowiecznej, ENCYKLOPEDIE
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->S L Ä V IA A N T IQ U ATom X X X I —Kok 1988H. DR O BN E PR A CE I M A T E R I A Ł YMISC EL LE S ET M A T E R I A U XR A IN E R SACHS (Wrocław)GENEZA ORŁA HERALDYCZNEGO W EUROPIE ŚREDNIOWIECZNEJPo wojnie badania archeologiczne, prowadzone na stanowiskach zachod-niosłowiańskich we Wrocławiu1 (il. l),w Szczecinie2 (il. 2) i w Sanzkow (NRD)*(il. 3), dostarczyły m.in. trzech plakietek o wyraź nic wspólnej ikonografii.Plakietki z terenu Polski datowano, na podstawie stratygrafii, na pierwsząpołowę X III w. Prawdopodobnie z tego samego okresu pochodzi też znaleziskoz Sanzkow.Dotychczas ptak przedstawiony na zabytku wrocławskim kojarzył sięwszystkim interpretatorom z orłem piastowskim, w przypadku zaś odkryciaze Szczecina L. Leciejewicz i S. Wesołowski przypuszczali, że jest to sokół,pozostali badacze widzieli w nim orła heraldycznego. Plakietka z Sanzkow niezostała jeszcze opracowana, a jedynie opublikowano jej fotografię, ograniczając się w podpisie do określenia znaleziska jako „aplikacja” .Analogie do tej grupy zabytków znajdujemy w niektórych fibulach krąż-kowatych z wcześniejszą, bo co najmniej dziesięciowieczną metryką. Do najsłynniejszych z nich należą dwie fibule pochodzące z tzw. skarbu cesarzowejGiseli, odkrytego w drugiej połowie X I X w. w Moguncji4 (il. 4). Pomimo różnicy, polegającej na zastosowaniu znacznie szlachetniejszych materiałów i technik, motyw ikonograficzny jest ten sam. Fakt jednoczesnego odkrycia wrazz fibulami kobiecych insygniów władzy cesarskiej zadecydował o ich interpretacji jako przedstawienia orłów cesarskich. Znamienne okazuje się to,że najwybitniejsi znawcy skarbu zdawali sobie sprawę, iż taka interpretacjanasuwa wiele dodatkowych pytań, których oni nie byli w stanie wyjaśnić*.1 K a ź m ie r c z y k , K r a m a r e k , L a s o t a 1975, s. 195, 198.*Szczecin1983, b. 166 in .,283 i n.* U l lr i c h 1969, s. 210.4 S ch ra m m , M iit h e r ic h 1962, s. 59 i n ., 169, 367.5 F a lk ę 1913, s. 28; S c h r a m m , M iit h e r ic h 1962.R y c. 1. Wrocław-Ostrów Tumski, plakietka cynowa, 0 5,1 cm, początekX I I I w. według J. Kaźmierczyka, J.Kramarka, C. Lasoty, 1975Wrocław-Ostrów Tumski, Zinnplaket-te,5,1 cm, Anfang 13. Jh. Nach J.Kaźmierczyk, J. Kramarek, C. Lasota,1975R y c. 2. Szczecin -W zgó r ze Zamkowe, plakietka ołowiana, 0 5 cm, początekX I I I w. wedługSzczecin,1983Szczecin-Wzgórze Zamkowe, Bleiplakette, 0 5 cm, Anfang 13. Jh. NachSzczecin,1983R y c. 3. Sanzkow, pow. Demmin (N RD ), plakietka ołowiana, 0 5,2 cm, początek X I I I w. według Ausgrabungenund Funde, t. 13, z. GSanzkow, K r. Demmin (D D R ), Bleiplakette, 0 5,2 cm,Anfang 13. Jh. Nach Ausgrabungen und Funde, Bd. 13,fH. 6R yc. 4. Moguncja, fibule ze skarbu cesarzowej Giseli, złoto emaliowane i kamienieszlachetne, 0 10 i 7 cm , druga połowa X w. według L\ E . Schramma, E. Mütherich, 1962Mainz, Fibeln aus dem sog. ,.Hort der Kaiserinnen” , Gold, Email und Edelsteine,10und 7 cm, 2. H . 10 Jh. Nach P. E. Schramm, E. Mütherich, 1962Po analizie całego zespołu przedstawień tego typu (wśród nich znajdujesię też kilka fibul ze Słowenii, pochodzących z X w.6) nie sposób dalej akceptować dotychczasowych poglądów w tej sprawie. Wszystkie cechy odbiegająceod powszechnych wyobrażeń aquilarnych, a więc: biały lub złoty kolor ptaka,podwójna aureola, trójkąt z trzech kulek lub punktów (jeden z symbolówTrójcy Świętej), są znanymi atrybutami Gołębicy Ducha Świętego. Nie możerównież dziwić pseudoheraldyczna poza niektórych gołębic, szczególnie nafibulach emaliowanych, gdyż już W. Stenglowi w monografii średniowiecznychprzedstawień Ducha Świętego, udało się przekonywająco udowodnić, iż pseudo-heraldyczne ukazanie tego symbolu jeszcze do X III w. nie należało do rzadkości7.Odkrycie fibul mogunckich z wyobrażeniem Gołębicy Ducha Świętegow skarbie zawierającj'm też oznaki władzy cesarskiej, przy jednoczesnymbraku przedstawień orłów w tymże skarbie, pozwala przypuszczać, że symboleDucha Świętego spełniały rolę późniejszych orłów heraldycznych. Prześledzenie rozwoju symbolu orła jako oznaki władzy, począwszy od czasów rzymskich, prowadzi do bardzo interesujących wniosków. W świetle późnoantycz-nychNotitia dignitatum8,zestawiających insygnia legionowe WschodniegoImperium, doszło, po zwycięstwie chrześcijaństwa, do sakralizacji orła rzymskiego w duchu nowej religii. Zazwyczaj przedstawiono go według schematui kolorów, jakie znamy już z przytoczonych fibul emaliowanych, a niekiedynawet otrzymywał aureolę (¡1. 5).j »foutaru umR y c . 5. W yobrażenia późnoantycznych znaków legionowych z.Notitia dignitatum.W edługNotitia dignitatum,1876Spatantike Legionsstandarten ans denNotitia dignitatum.NachNotitia dignitatum,18768 K o r o ś e c 1979, t. 2, s. 33, 37, 157, tabl. 55: lb , 63:4, 85:5, 156: 13.7 S t e n g e l 1904, s. 38 i n.8Notitia dignitatum1876; D ie s n e r 1976, s. 11.Swe duże znaczenie w okresie późnoantycznym i wczesnośredniowiecznymsymbol Gołębicy Ducha Świętego zawdzięczał silnym potrzebom legitymacjitranscendentalnej władzy cesarzy bizantyjskich. Tam, w największym centrum intelektualnym świata chrześcijańskiego, w początkowym okresie W ędrówki Ludów, narodziła się misterna konstrukcja symboliczno-mistycznaimitatio Sancti Trinitatis,która w sposób wręcz doskonały uzasadniała bizantyjskie pretensje do hegemonii nadorbis christianorum,a basileosowi przypisywała rolę na ziemi, analogiczną do roli Boga Ojca w niebie9. W myśl tejzasady każdy władca chrześcijański utrzymujący dyplomatyczne kontaktyz Bizancjum, stawał się duchowym synem (Chrystusem) basileosa (Boga Ojca),co nakładało na niego obowiązek posłuszeństwa w zamian za ojcowską opiekę10.Ponieważ według principiów ceremoniału biznatyjskiego fibule o odpowiednich kształtach były zastrzeżonymi znakami, różnych godności w hierarchiidworu11, należy przypuszczać, że fibule z wyobrażeniem Ducha Świętego nosilisami władcy — basileos i królowie. Insygnium to w sposób idealny unaoczniało podstawowe treści idei o natchnieniu władcy przez Boga, gdyż właśnieza pośrednictwem Gołębicy Bóg Ojciec przekazywał swą boskość lub boskąinspirację na ziemię. Najważniejszym tego przejawem był Chrzest Chrystusaw Jordanie, a to ewangeliczne wydarzenie starano się nawet w najdrobniejszych szczegółach odtwarzać podczas wczesnośredniowiecznych koronacji12.Konsekwencją ideiimitatio Sancti Trinitatisbyła swoista ewolucja trójką-tu złożonego z trzech kulek — symbolu Trójcy Świętej — w symbol władzymonarszej (il. 6).R y c. 6. Triens Childeberta I I I (695 - 711) z wyobrażeniem trójkąta z trzech kulek —znaku władcy. W g B . Schmidta, 1976Triens Childeberta III. (695 - 711) mit einem Dreieck aus drei Kugeln als Herrschersym bol. Nach B. Schmidt, 1976* D ö lg e r 1953a, s. 32.10 D ö lg e r 1953b, s. 56.11 B e l a je v 1929, s. 52 i n.1 D e c k e r -H a u ff, S c h r a m m 1955, s. 596 i n.1
[ Pobierz całość w formacie PDF ]