SZABAT WEDŁUG MISZNY, Religioznawstwo, judaizm
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Studia Judaica
8: 2005 nr 1-2(15-16) s. 241-272
241
Ź R Ó D Ł A
Roman Marcinkowski
Uniwersytet Warszawski
SZABAT WEDŁUG
MISZNY
I. POCHODZENIA I PRAKTYKI SZABATU
Powszechnie nazwę sobotniego dnia odpoczynku, stanowiącego w
judaizmie siódmy dzień tygodnia, wywodzi się od hebrajskiego rdzenia
sz-b-t, który oznacza „przestać coś robić, zaniechać czynienia czegoś,
odpocząć” (a współcześnie także „strajkować”). Jednak takie rozumienie
szabatu utwierdziło się wśród wyznawców judaizmu dopiero po niewoli
babilońskiej za przyczyną Kodeksu Kapłańskiego, opowiadającego o
stworzeniu świata przez Boga w ciągu sześciu dni i odpoczynku siódmego
dnia (Rdz 1,1-2,3)
1
. Nie jest jasne pierwotne pochodzenie tego wyrazu jak
i praktyki szabatu. Teoria wywodząca etymologię od babilońskiego sza-
pattu jest mało prawdopodobna, gdyż termin ten oznaczał piętnasty dzień
miesiąca wypadający w pełnię księżyca. Szabat powtarza się co siedem
dni, w 7, 14, 21 i 28 dniu miesiąca, które to dni uważane były przez ludy
Mezopotamii za nieszczęśliwe, objęte tabu. Wiązano je prawdopodobnie
z cyklem księżycowym, w którym wyznaczały początki kolejnych faz
księżyca
2
.
1
Różne koncepcje szabatu przedstawiają np. dwie biblijne wersje Dekalogu. Księga
Wyjścia łączy szabat ze stworzeniem świata. Świętość tego dnia opiera na zaniechaniu
pracy przez Boga, Jego odpoczynku i błogosławieństwie. Izrael zachowuje szabat naśla-
dując działanie Boże. Dla deuteronomistycznej wersji Dekalogu szabat stanowi dobrą
podstawę do uwolnienia Izraela z niewolnictwa.
2
Por. W. Tyloch,
Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne Bliskiego Wschodu i juda-
izmu
, w:
Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne
, Warszawa 1974, s. 282; tenże,
Judaizm
,
Warszawa 1987, s. 324-325.
242
ROMAN MARCINKOWSKI
O praktykowaniu szabatu w czasach pierwszej świątyni świadczy
Biblia hebrajska podając, że w tym dniu (podobnie jak w dzień nowiu
księżyca) nie prowadzono żadnego handlu (Am 8,5)
3
, odwiedzano mężów
Bożych (2 Krl 4,22-23), radowano się w Królestwie Izraela (Oz 2,13).
W Królestwie Judy w VIII w. p.n.e. w szabat i nów gromadzono się
w świątyni jerozolimskiej (Iz 1,13; Lm 2,6). Trzymano również straże
przy pałacu królewskim i świątyni (2 Krl 11,5-9.7).
Pod koniec VI w. p.n.e. trito-Izajasz nawołuje do uszanowania szaba-
tu poprzez ograniczenie wychodzenia, zaniechanie załatwiania i omawia-
nia spraw oraz unikanie podróży. Sam dzień nazywa świętym, godnym
czci, przyjemnością, a nawet rozkoszą (Iz 58,13-14).
Powaga szabatu rośnie tuż przed niewolą babilońską, w czasie niewo-
li i po niej. Prorok Jeremiasz nawołuje, aby nie wynosić ciężkich rzeczy
poza bramy Jerozolimy oraz nie wykonywać żadnej pracy, ale święcić ten
dzień (Jr 17,19-27). Los dynastii i miasta zależy od właściwego przestrze-
gania szabatu. Podobnie wypowiada się Ezechiel podkreślając, że szabat
jest znakiem poświęcenia Izraela Bogu (Ez 20,12 nn.). Prorok do powin-
ności kapłańskich dodaje obowiązek dopilnowania świętości szabatu (Ez
44,24). Ważność przestrzegania przepisów z nim związanych podkreśla
także wspomniany już Trito-Izajasz (Iz 56,2.4.6; 58,13), który ma wizję
uniwersalistyczną szabatu, obejmującą każdego człowieka (Iz 66,23).
Również Nehemiasz wyróżnia szabat pośród wszystkich pouczeń, zaka-
zów i nakazów danych Izraelowi przez Mojżesza (Neh 9,14). Szczególnie
ostro odnosi się do handlu z obcymi (nakazuje zamykanie bram Jerozoli-
my na czas szabatu – Neh 10,32) i grozi jeszcze większym (niż niewola
babilońska) nieszczęściem za pogwałcenie szabatu (Neh 13,15-22).
Po zburzeniu świątyni jerozolimskiej, gdy zaprzestano kultu, a naród
został uprowadzony do niewoli babilońskiej lub rozproszony po innych
krajach szabat obok obrzezania stał się najważniejszą praktyką religijną
łączącą Żydów. To doświadczenie umocniło jeszcze bardziej jego pozycję
w okresie odbudowy państwa.
Gdy Ptolemeusz Soter zdobywał w szabat Jerozolimę (ok. 300 r.
p.n.e.), lud się nie bronił, co zaświadcza (za Agartarchidesem z Knidos)
Józef Flawiusz, Starożytności żydowskie (Antiquitates Judaice) 12,1
4
. Za
3
Prorok Amos działał najprawdopodobniej ok. 765-753 r.
4
Według innego dzieła Józefa Flawiusza
De bello judaico
(2,117) najsurowsze
przepisy szabatowe obowiązywały w gminie esseńskiej. Potwierdzenie znaleźć można
w jednym z głównych dzieł gminy z Qumran
Dokumencie damasceńskim
(X,14-XII,6),
SZABAT WEDŁUG
MISZNY
243
panowania Seleucydów (202-167 r. p.n.e.) zakazano praktyk religijnych,
w tym również świętowania szabatu. Według przekazu deuterokanonicz-
nego uznawanego przez wyznawców judaizmu za literaturę apokryi czną
(1 Mch 2,31-38) w czasie powstania machabejskiego wielu Żydów zgi-
nęło, gdyż nie chcieli naruszyć sobotniego odpoczynku. Po tej tragedii
wprowadzono zasadę, że w obronie życia wolno odstąpić od reguł szabatu
(1 Mch 2,40-41). Wśród literatury apokryi cznej wyjątkową troską o prze-
strzeganie praw szabatowych wyróżnia się Księga Jubileuszów (2,17-32;
50,6-13), która za przekroczenie ustalonej w szabat odległości, post lub
podróżowanie statkiem nakazuje karę śmierci. Zabrania także małżonkom
kontaktów intymnych w szabat (50,8) w przeciwieństwie do wykładni ra-
binicznej, która zaleca w tym dniu wypełnianie obowiązku małżeńskiego
(B Qam 82a; Ket 62b).
Opis szabatu przedstawiony w Misznie, która poświęca mu jeden
z traktatów w porządku Mo‘ed, stanowi stosunkowo późną fazę jego roz-
woju. Tekst traktatu spisano ostatecznie na przełomie II i III w. n.e.
II. UWAGI DO TREŚCI TRAKTATU MISZNY SZABBAT
Około jednej trzeciej całego misznaickiego materiału traktatu
Szabbat zajmuje tematyka zakazu przenoszenia różnych ciężarów w ten
wyjątkowy w tygodniu dzień. Ta grupa tematyczna układa się w jedną
całość i obejmuje następujące fragmenty: Szab 1,1; 5-6; 7,3-4; 8; 9,5-11;
10-11; 16-18. Reszta tekstu da się ująć w kilka bloków tematycznych:
piątek przed rozpoczęciem szabatu: co wolno, a czego nie można robić
(Szab 1,2-3), różne zdania na ten temat szkół Szammaja i Hillela (Szab
1,4-11) oraz o podróżowaniu w piątek wieczorem (Szab 24,1); zapalanie
światła szabatowego, podtrzymywanie go i przechowywanie gorących
potraw (Szab 2-4; 22,4); lista prac zabronionych w szabat oraz kary za
nieprzestrzeganie tego zakazu (Szab 7,1-2); cytaty biblijne (Szab 9,1-4)
oraz komentarz do fragmentu Szab 7,1-2 (Szab 12-15); sytuacje wyjątko-
we podyktowane innymi niż świętowanie szabatu względami religijnymi
– koniecznością ratowania zdrowia lub życia oraz szczególnie ważnymi
zakazującym m.in. próżnych rozmów oraz ustalania zakresu obowiązków i w ogóle mó-
wienia o pracy i służbie w ten szczególny w tygodniu dzień, por. W. Tyloch,
Rękopisy
z Qumran nad Morzem Martwym
, Warszawa 1963, s. 131-137; R. Marcinkowski,
Utwory pozabiblijne biblioteki esseńskiej z Qumran
, „Przegląd Orientalistyczny” 1991 nr
1-4, s. 132-141.
244
ROMAN MARCINKOWSKI
okolicznościami: obrzezanie (Szab 19; 9,3), leczenie (Szab 14,3-4; 22,6),
pożar i gaszenie go (Szab 16,1-6), powinności wobec zmarłego (Szab
23,4-5).
III. PRZEPISY DOTYCZĄCE SZABATU
1. W piątek wieczorem
1.1. W piątek wieczorem – co można, a czego nie wolno robić
Traktat Szabbat podaje przykłady czynności dozwolonych i zabro-
nionych do wykonania w piątek przed zmierzchem. Chodzi tu o czynno-
ści długotrwałe, podczas których można zapomnieć o nadejściu szabatu. I
tak nie wolno siadać przed fryzjerem tuż przed popołudniową modlitwą,
dopóki się jej nie odmówi
5
. Nie można także wchodzić do łaźni lub do
garbarni, ani też jeść lub sądzić. Jeśli już zaczęto którąś z tych czynności,
to powinno się ją dokończyć. Przerwać należy je jedynie dla recytowania
Szema‘, ale nie ze względu na modlitwę (Szab 1,2).
Tuż przed zmrokiem krawiec nie może wyjść z igłą, a urzędnik z
piórem. Nie wolno także czyścić ubrania, ani czytać przy świetle lampy
6
(Szab 1,3).
5
Traktat
Miszny
Berachot podaje, że popołudniową modlitwę (Mincha) można
odmówić o dowolnej porze od południa do zachodu słońca, por. Ber 4,1. Ch. Albeck,
Sziszsza Sidrei Miszna
(hebr.
Sześć Porządków Miszny
), t. 2/1958, Jeruszalaim, s. 18 wyja-
śnia, że chodzi tu o tzw. „małą Minchę”, której czas wykonania rozpoczyna się od godziny
9.30 według misznaickiej rachuby czasu, tzn. od 15.30. „Na krótko przed Minchą” ozna-
cza zdaniem Ch. Albecka pół godziny wcześniej, czyli ok. godziny dziewiątej w czasach
Miszny, tzn. około trzeciej po południu współcześnie. Niektórzy twierdzą, że chodzi tu o
termin „dużej Minchy” od godz. 6.30, czyli 12.30. Czas przed Minchą oznaczałby wtedy
południe.
6
Gdyż przez zapomnienie można rozjaśnić światło lampy, por. Ch. Albeck, jw.;
H. Danby,
The Mishnah
, London 1958: 100. Miszna wymienia w tym miejscu (Szab
1,4) Chananię syna Chizkiasza, syna Guriona (ewentualnie Garona) – tannaitę tzw. pierw-
szego pokolenia (50-90 r. n.e.), w którego górnej komnacie rozstrzygnięto jednego dnia
osiemnaście spraw. Niektórzy doszukują się tych osiemnastu spraw w trzech poprzednich
lekcjach (trzy pierwsze lekcje traktatu Szabbat), inni w lekcji piątej i następnych.
Gemara
babilońska (13b; 14a) uwzględnia w tym miejscu pogląd Szkoły Szammaja i uznaje spra-
wy dotyczące czyszczenia ubrania i czytania jako piętnastą i szesnastą ze wspomnianych
osiemnastu. Chanania ben Chizkiasz ben Gurion był przełożonym szkoły szammaitów
przed zburzeniem świątyni w Jerozolimie. Jemu przypisuje się przywrócenie
Księgę Eze-
chiela
na dawne miejsce w kanonie, por. G.F. Moore,
Judaism in the First Centuries of
the Christian Era. The Age of Tannaim
, Cambridge 1962, I, s. 246; H.L. Strack,
Einle-
itung in Talmud und Midrasch
, Munchen 1921, s. 122.
SZABAT WEDŁUG
MISZNY
245
1.2. Różne zdania na ten temat szkół Szammaja i Hillela
Szkoła Szammaja zabrania jeszcze w piątek wieczorem wykonywa-
nia innych czynności, na które zezwala Szkoła Hillela. Są to: moczenie
atramentu
7
, wonnych olejków oraz wyki
8
, chyba, że zdąży się ją zamoczyć
jeszcze za dnia (Szab 1,5).
Wkładanie przędzy lnu do pieca, chyba, że wyschnie jeszcze za dnia.
Umieszczanie wełny w kotle, chyba, że nabierze koloru przed zmierz-
chem. Zastawianie sieci na zwierzęta, ptaki i ryby, chyba, że dokona się
łowów jeszcze za dnia
9
(Szab 1,6).
Sprzedawanie obcemu, tzn. nie-żydowi, dźwiganie razem z nim, a
tym bardziej więcej niż on, chyba, że dojdzie za dnia do pobliskiego miej-
sca
10
(Szab 1,7).
Dawanie skór do wyprawy garbarzowi oraz odzieży obcemu praczo-
wi, chyba, że wykonają pracę jeszcze za dnia
11
. Szkoła Hillela zezwala na
to dopóki świeci słońce
12
(Szab 1,8).
Obie szkoły (Szammaja i Hillela) zaś zezwalają na uruchamianie
tłoczni oliwy i winogron (Szab 1,9).
Zabrania się w piątek wieczorem pieczenia mięsa, smażenia jajek i ce-
buli, chyba, że czynności te zakończy się jeszcze za dnia. Nie można także
wkładać chleba do pieca, gdy zapada zmrok, ani placka na rozżarzone wę-
gle, chyba, że zdążą się pokryć skórką przed zmierzchem
13
(Szab 1,10).
Można natomiast w piątek wieczorem, gdy zapada zmrok wkładać do
pieca paschę
14
oraz podtrzymywać ogień na palenisku w Izbie Paleniska
15
.
7
Atrament (hebr. „dejo”) stanowił w czasach Miszny substancję stałą, którą przed
użyciem rozpuszczano.
8
Ch. Albeck, jw., s. 19 w swym hebrajskim komentarzu używa wyjątkowo angiel-
skiego terminu „vetch” – wyka.
9
Polowanie należy do prac zabronionych w szabat, por. Szab 7,2.
10
Tosefta’ dopuszcza dojście za dnia do pierwszego domu w jego nieżydowskiej
miejscowości. Talmud Jerozolimski natomiast wymaga dotarcia do jego domu lub zamie-
rzonego wcześniej celu podróży przed nadejściem szabatu, por. także Ch. Albeck, jw.
11
Chodzi tu o nieżydowskiego pracza, podobnie też garbarza, por. Ch. Albeck,
jw., s. 20.
12
Rabban Szymon ben Gamaliel, żyjący w II w. n.e., twierdzi, że w domu jego ojca
(Gamaliela z Jawne) panował zwyczaj dawania białej odzieży do prania obcemu praczowi
na trzy dni przed szabatem (Szab 1,9).
13
Rabbi Eliezer (ben Hyrkanos) twierdzi, że wystarczy, jeśli stwardnieje tylko spód.
14
Tzn. baranka paschalnego, gdy święto Pesach wypada w szabat.
15
Ten przepis prawny odnosi się do czasów, kiedy sprawowano kult w świątyni
jerozolimskiej. Izba Paleniska znajdowała się z prawej strony wewnętrznego dziedzińca.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]